του Jonathan Neal[*]
Το κείμενο που ακολουθεί αντλείται από την ιστοσελίδα του Ecologist. Σκοπός του Neale είναι να καταστήσει αντιληπτό το τι πάει να πει «η κοινωνική κατάρρευση είναι αναπόφευκτη, η ολική καταστροφή πιθανότατη, και η εξάλειψη του ανθρώπινου είδους ένα πραγματικό ενδεχόμενο».
Ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων – 500.000 και μετράμε – έχουν «κατεβάσει» τη μελέτη του Jem Bendell Deep Adaptation: A Map for Navigating Climate Tragedy (Βαθιά προσαρμογή: ένας χάρτης πλοήγησης για αποφυγή της κλιματικής τραγωδίας).
Εδώ θέλω ν’ αναπτύξω ένα μόνο σημείο από τα πολλά με τα οποία καταπιάνεται ο Μπέντελ: με το φάσμα της κοινωνικής κατάρρευσης.
Τρεις αλήθειες
Πρώτα όμως, για αυτούς που δεν έχουν διαβάσει τη μελέτη του, να πω ότι ο Μπέντελ αναφέρεται σε τρεις καίριες αλήθειες.
Η πρώτη είναι πως η κλιματική αλλαγή κινείται με πολύ πιο γοργούς ρυθμούς απ’ ότι υπολόγιζαν οι επιστήμονες. Τα πράγματα θα γίνουν κατά πολύ χειρότερα στη διάρκεια της ζωής κάποιων που ζουν σήμερα. Δεν γνωρίζουμε, και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε, πόσο χειρότερα θα γίνουν τα πράγματα ή την ταχύτητα με την οποία θα συμβούν.
Όλοι με τους οποίους συνομιλεί ο Μπέντελ συναρτούν τις προβλέψεις τους με τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Αυτό γίνεται και με όσους μιλώ εγώ.
Ο Μπέντελ επιλέγει να θεωρεί την κοινωνική κατάρρευση αναπόφευκτη, την ολική καταστροφή πιθανότατη, και την εξάλειψη του ανθρώπινου είδους ενδεχόμενη. Αυτή είναι και η δική μου αίσθηση των πραγμάτων.
Μια δεύτερη αλήθεια: οι επιστήμονες, για πολλούς και διάφορους λόγους, βρίσκονται κάτω από συνεχή πίεση να υποβαθμίζουν τους κινδύνους και την έκταση της κλιματικής αλλαγής, ώστε να μην τρομάξουν τον όχλο.
Οι μη-κυβερνητικές οργανώσεις βρίσκονται σε σταθερή σύμπλευση με τις κυβερνήσεις και τις μεγάλες εταιρίες, αποκρύβοντας την πραγματική κλίμακα της καταστροφής και προωθώντας λύσεις που δεν αντιμετωπίζουν το πρόβλημα. Επιστήμονες και ΜΚΟ λειτουργούν κατ’ αυτό τον τρόπο γιατί αυτό απαιτούν οι χρηματοδότες τους.
Μια τρίτη αλήθεια: ο Μπέντελ λέει πως αρχικά είναι δύσκολο να γίνει παραδεκτό το επερχόμενο. Κάτι που συναντώ και εγώ.
Κλιματική πολιτική
Για πρώτη φορά καταπιάστηκα με την κλιματική πολιτική επειδή, ως ανεξάρτητος συγγραφέας, θέλησα το 2004 να γράψω ένα βιβλίο για την κλιματική αλλαγή. Σκέφτηκα πως θα είχε ενδιαφέρον και πως υπήρχε η αγορά για κάτι τέτοιο, Θεός συγχωρέσει με.
Συνδέθηκα με μια ομάδα δράσης για το κλίμα – την Καμπάνια Κατά της Κλιματικής Αλλαγής – και άρχισα να διαβάζω. Μερικούς μήνες αργότερα άρχισα να έχω τον ίδιο, επαναλαμβανόμενο εφιάλτη: να προσπαθώ να πω κάτι σε κάποιους και να μην ακούγομαι.
Αυτό που συνέβαινε ήταν πως άρχισα ν’ αντιλαμβάνομαι τις προεκτάσεις αυτού που μελετούσα. Ένας λόγος είναι γιατί παίρνω στα σοβαρά την επιστήμη, και καταλαβαίνω από αριθμούς. Ο άλλος, γιατί είχα προηγούμενη αντίληψη του τι πάει να πει κοινωνική κατάρρευση.
Αυτό ήταν ήδη ένα ζόρι. Τα επόμενα τέσσερα χρόνια ήξερα τι θα γινόταν αν δεν ενεργούσαμε άμεσα. Τότε, με τη λήξη των συνομιλιών του ΟΗΕ για το κλίμα, το 2009, μια Παρασκευή μεσημέρι στην Κοπεγχάγη, διάβασα το κείμενο της συμφωνίας που μόλις υποχρέωσε ο Μπαράκ Ομπάμα τις άλλες κυβερνήσεις να προσυπογράψουν.
Το κείμενο έδινε τέλος στη συμφωνία του Κιότο, υπαγορεύοντας πως από εδώ και στο εξής καμία κυβέρνηση δεν ήταν υποχρεωμένη στη μείωση των εκπομπών του θερμοκηπίου. Τώρα οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να διαλέγουν τις μειώσεις ή τις αυξήσεις κατά το δοκούν. Οι διαπραγματεύσεις του Παρισιού το 2015 επέκτειναν την ισχύ αυτής της συμφωνίας έως το 2035.
Κατάλαβα αμέσως τι έκανε ο Ομπάμα. Με εκείνο το κείμενο ανέστελλε τη δυνατότητα για ουσιαστικές ενέργειες αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής για μια ολόκληρη γενιά. Κατάλαβα πως η κοινωνική κατάρρευση έρχεται.
Αναμνήσεις
Δυο αναμνήσεις μου επιμένουν να επιστρέφουν. Στη μια είμαι έξι χρονών. Ο κύριος Ντχίλον (Dhillon) είναι ο καλύτερος φίλος του πατέρα μου στη Ludhiana, την πόλη του Ινδικού Πουντζάμπ όπου μέναμε.
Ο κύριος Ντχίλον μου λέει πως τις μέρες της διχοτόμησης της χώρας οι γονείς του έκρυβαν έναν μουσουλμάνο κάτω από το σπίτι τους – κάτω από τη βεράντα, αν καλά θυμάμαι. Ο κύριος Ντχίλον στέκει ψηλότερα και μου χαμογελά. Καταλαβαίνω ότι είναι περήφανος, και πως τον περιτριγυρίζει μια ανείπωτη τραγωδία. Μου λέει πώς έσωσαν τη ζωή του μουσουλμάνου. Λίγες αναμνήσεις έχω από εκείνη την ηλικία, αυτή όμως μου έμεινε.
Ο διαμελισμός σε Ινδία και Πακιστάν δεν ήταν τότε μια παλιά ιστορία. Ήταν μόλις επτά χρόνων, ένα χρόνο μεγαλύτερος από μένα. Αυτό που μου είπε ο κύριος Ντχίλον ήταν σημαντικό γιατί κανένας άλλος που ήξερε, μόνο οι γονείς του, έκαναν κάτι τέτοιο.
Πάνω-κάτω, στο Πουντζάμπ σκοτώθηκαν ένα εκατομμύριο άνθρωποι μέσα σε λίγες βδομάδες. Οι μισοί ήταν Χίντι και Σιχ που σκοτώθηκαν από Μουσουλμάνους. Οι άλλοι μισοί ήταν Μουσουλμάνοι που σκοτώθηκαν από Χίντι και Σιχ.
Μεγάλωσα ξέροντας πως είναι άνθρωποι σαν εμάς αυτοί που κάνουν σφαγές, άνθρωποι που μας περιτριγυρίζουν. Και πως πολύ λίγοι είναι τόσο τυχεροί ώστε να είναι οι γονείς του κυρίου Ντχίλον. Και πως με παρότρυνε να προσπαθήσω ν’ ακολουθήσω το παράδειγμά τους.
Φρικτός λιμός
Στην άλλη μου ανάμνηση είμαι εικοσιτριών χρόνων, ένας νέος ανθρωπολόγος που αρχίζει την πρώτη του έρευνα πεδίου στην πόλη Lashkargah, στο νοτιοδυτικό Αφγανιστάν.
Επιστρέφοντας με τα πόδια στο μοναδικό ξενοδοχείο της πόλης για το δείπνο μου, περνώ μπροστά από ένα έφηβο που στέκει στο πλάι του δρόμου. Κάτι ψελλίζει. Τον έχω αφήσει πίσω μου καθώς συνειδητοποιώ τι μου είπε. Νιώθω περήφανος, πρόκειται για την πρώτη λέξη στα Παστού που έχω καταλάβει εκτός μαθήματος. Ντρέπομαι όμως να γυρίσω πίσω. Πεινώ, μου είπε.
Στα βόρεια του Lashkargah ξέσπασε φρικτός λιμός. Λίγες βδομάδες αργότερα κατάλαβα πως εκείνο το αγόρι ήταν πρόσφυγας από αυτό τον λιμό. Αυτή η πείνα, τώρα πια ξέρω, προκλήθηκε από τη ξηρασία που προκάλεσε η κλιματική αλλαγή. Όπως κάθε λιμός, προκλήθηκε επίσης από την κοινωνική ανισότητα και τη βία.
Η κυβέρνηση παρέδωσε τα σιτηρά της εξωτερικής βοήθειας στο βόρειο τμήμα της χώρας. Στο κέντρο των πόλεων, γύρω από τις σωρούς των σιτηρών οι τοπικοί άρχοντες τοποθέτησαν ένοπλους στρατιώτες για να εμποδίσουν τους πεινασμένους να πάρουν τροφή. Οι φτωχοί πουλούσαν τη γη τους στους πλούσιους σε εξευτελιστικές τιμές, για να αγοράσουν σιτάρι από τους αξιωματούχους της περιοχής κατά πέντε και δέκα φορές ακριβότερα από τις κανονικές τιμές. Όσοι δεν είχαν γη για να πουλήσουν πέθαιναν.
Απέραντη θλίψη
Ο φίλος μου Μάικλ Μπάρι ρώτησε κάποιους πεινασμένους γιατί δεν εφορμούσαν στις σωρούς των σιτηρών. Ένας από αυτούς απάντησε: «Ο βασιλιάς έχει αεροπλάνα. Θα έρθουν και θα μας θερίσουν».
Επρόκειτο για ρωσικά αεροπλάνα, που τα πετούσαν πιλότοι εκπαιδευμένοι στην Αμερική. Η US Aid ήξερε τι γινόταν με τα σιτηρά που διέθετε. Το ξέρω αυτό γιατί η σύζυγος και η κόρη αυτού που διεύθυνε την US Aid μου το είπαν σαν έπινα το ουισκάκι μου στο υπέροχο σπίτι τους στην Καμπούλ. Ήταν αναστατωμένες γιατί δεν μπορούσαν να καταφέρουν τον σύζυγό και πατέρα τους να κάνει κάτι γι’ αυτό.
Έχω πει αυτή την ιστορία πολλές φορές από τότε, με διάφορους τρόπους. Θα συνεχίσω να τη λέω, κουραστικά, ως τη μέρα που θα πεθάνω. Τη διηγούμαι για να τονίσω το τι σημαίνει μια σοβαρών διαστάσεων κλιματική αλλαγή – που ήδη αποτελεί βίωμα πολλών εκατομμυρίων.
Κανένας δεν τολμούσε να ορμήσει στις σωρούς των σιτηρών. Όταν όμως δύο χρόνια αργότερα ο ξάδελφος του βασιλιά και «ισχυρός άνδρας της Αριστεράς», ο Νταούντ, του έκανε πραξικόπημα, κανένας δεν θυσιάστηκε για τον βασιλιά. Ο λιμός τον άφησε με την κατάρα του Κάιν. Κι όταν τέσσερα χρόνια αργότερα οι κομμουνιστές έκαναν πραξικόπημα εναντίον του Νταούντ κανείς δεν πάσκισε για τον Νταούντ, τον ξάδερφο του βασιλιά.
Μετά απ’ αυτό, η ιστορία της αφγανικής πολιτικής γίνεται ιδιαίτερα περίπλοκη. Η τάση ωστόσο σαφής: Ο ένας πόλεμος διαδέχεται τον άλλο, η μια προδοσία την άλλη, το πένθος ατέλειωτο. Στο πίσω της εικόνας, η ανομβρία σε ολόκληρη την Κεντρική Ασία που κρατά δεκαετίες.
Κοινωνική κατάρρευση
Θα ήταν λάθος να περιορίζαμε τα αίτια της αφγανικής τραγωδίας στην κλιματική αλλαγή. Υπήρχαν πολλοί άλλοι παράγοντες που συνέδραμαν σε αυτήν, πολλές μεγάλες δυνάμεις, απερίγραπτα φονικές επιθέσεις από τη Ρωσία και τις Ηνωμένες Πολιτείες και ανέντιμοι, άπληστοι ηγέτες της αντίστασης σε αυτές. Καθώς όμως ο χρόνος προχωρά, στον δικό μας κόσμο, η συνδρομή της κλιματικής αλλαγής γίνεται όλο και πιο καθοριστική στο ξεδίπλωμα τέτοιων τραγωδιών.
Οι σφαγές κατά τη διχοτόμηση της Ινδίας και η αφγανική τραγωδία δεν είναι αυτό που οι περισσότεροι άνθρωποι εννοούν όταν αναφέρονται σε «κοινωνική κατάρρευση». Ο Μπέντελ είναι ιδιαίτερα σαφής: «Πείνα, καταστροφή, μετανάστευση, ασθένειες και πόλεμος». Ορθός.
Αυτό όμως που οι περισσότεροι άνθρωποι εννοούν είναι αυτό που βλέπουν να επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά σε δυστοπικές ταινίες. Όπου μικρές ομάδες αγροίκων περιπλανώνται στους δρόμους, τρέφονται από τα σκουπίδια, που τρομαγμένοι δημιουργούν ευκαιριακές φιλίες ώστε να κρατήσουν σε κάποια απόσταση το απόλυτο σκοτάδι. Αυτό ούτε που προσεγγίζει το πώς θα έχουν τα πράγματα.
Ο μύθος των αποδιοργανωμένων αγριάνθρωπων έχει τις καταβολές του στον ασκημομούρη στοχαστή της βρετανικής άρχουσας τάξης Τόμας Χομπς, στον δέκατο έβδομο αιώνα. Που θεωρούσε ότι μόνο η ισχυρή εποπτεία του κράτους απέτρεπε τον πόλεμο όλων εναντίον όλων.
Αυτός είναι ένας μακραίωνος μύθος που κυκλοφορεί ανάμεσα στις διάφορες ελίτ, γιατί ο βαθύτερος φόβος τους είναι ότι εμείς, οι υπόλοιποι, θα ξεφύγουμε από τη σιδερένια λαβή τους. Είναι ένας μύθος που εξακολουθεί να γοητεύει ανθρώπους που μεγάλωσαν μέσα στη χλιδή και τα προνόμια. Είναι ο μύθος που πληροφορεί το Πεντάγωνο, όταν μας προειδοποιεί πως η κλιματική αλλαγή θα σημαίνει «πολιτική αναταραχή» (civil disturbances). Δυσκολεύομαι να φανταστώ έναν κόσμο τόσο ταπεινωμένο ώστε να μην αντιδράσει με ταραχές σε μια κλιματική αλλαγή που έχει ξεφύγει.
Εκατομμύρια νεκροί
Ο σημαντικότερος προαγωγός αυτής της αντίληψης για την «κοινωνική κατάρρευση» είναι ο Jared Diamond . Πολλοί από τους φίλους μου αγαπούν το βιβλίο του Κατάρρευση, γιατί το θεωρούν ως προειδοποίηση για τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης.
Στην πραγματικότητα, όμως, αφηγείται την μια ανακριβή ιστορία μετά την άλλη για το πως οι πολιτισμοί οδηγούνται σε εποχές σκοταδισμού εξαιτίας της ακραίας επιβάρυνσης του περιβάλλοντος. Οι περισσότερες από αυτές τις ιστορίες έχουν μάλλον να κάνουν με το πώς ένας πληθυσμός ανατρέπει την τυραννία και επιστρέφει σε μια ζωή με μικρότερες και πιο ισότιμες κοινότητες. (Δες σχετικά κείμενο των Patricia NcAnany και Norman Yoffee, Questioning Collapse)
Δεν πρόκειται όμως να τεθεί ενώπιον μας ούτε αυτό το ενδεχόμενο. Έχουμε αρκετή εμπειρία φρικαλεοτήτων στη σύγχρονη ιστορία ώστε να ξέρουμε ποια θα είναι τα βασικά γνωρίσματα της «κοινωνικής κατάρρευσης» εξαιτίας της κλιματικής κρίσης. Σκεφτείτε τα μέσα του εικοστού αιώνα, όπου σκοτώθηκαν εξήντα εκατομμύρια άνθρωποι. Κατά πάσα πιθανότητα ένας μικρός αριθμός σε σύγκριση με αυτό που θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε, χρήσιμος όμως για σκέψη.
Από αυτά τα εξήντα εκατομμύρια, σκεφτείτε τα πεδία της σφαγής στο Στάλινγκραντ. Τα έξι εκατομμύρια νεκρούς Εβραίους και Τσιγγάνους. Τα δυο ή τρία εκατομμύρια που πέθαναν από πείνα της Βεγγάλη όταν η κυβέρνηση των Churchill και Atlee αποφάσισε πως χρειαζόταν τους ινδικούς σιδηρόδρομους για τη μεταφορά πολεμοφόδιων και όχι σιτηρών.
Είχαμε ένα εκατομμύριο νεκρούς στο βόρειο Βιετνάμ, επειδή ο ιαπωνικός στρατός πήρε ανάλογη απόφαση. Πάνω κάτω, τρία εκατομμύρια νεκρούς από το λιμό στη Βόρεια Κίνα. Και μετά είχαμε τους νεκρούς της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι. (Η πολεμική αεροπορία των ΗΠΑ βομβάρδισε δύο πόλεις, διότι, παρόλο που η πρώτη βόμβα είχε κερδίσει τον πόλεμο, έπρεπε να δοκιμάσει και ένα δεύτερο μοντέλο ατομικής βόμβας).
Ή σκεφτείτε την πυρπόληση όλων σχεδόν των ιαπωνικών πόλεων, που σκότωσε πολύ περισσότερους ανθρώπους απ’ ότι οι δύο ατομικές, και, κατά κανόνα, με πιο επώδυνο τρόπο. Είχαμε επίσης τις μαζικές απελάσεις και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Στάλιν. Τους φονευμένους κατά τη διχοτόμηση της Ινδία. Τα πολλά εκατομμύρια ένστολους νεκρούς, κάτι που φαντάζει τόσο ντεμοντέ στις μέρες μας. Τις δεκάδες εκατομμύρια που βιάστηκαν εκεί και εδώ.
Πράσινη ανισότητα
Όλοι αυτοί οι αριθμοί είναι κατά προσέγγιση. Κανένας δεν μετρούσε όπως έπρεπε.
Σχεδόν καμία από αυτές τις φρικαλεότητες δεν διαπράχθηκε από μικρές ομάδες αγροίκων που περιφέρονταν στα ερείπια. Διαπράχθηκαν από κράτη κι από μαζικά πολιτικά κινήματα.
Η κοινωνία δεν διαλύθηκε. Δεν σμπαραλιάστηκε. Η κοινωνία εντατικοποιήθηκε. Η εξουσία συγκεντρoποιήθηκε και διασπάστηκε, βάζοντάς μας να σκοτωνόμαστε αναμεταξύ μας. Είναι λογικό να υποθέσουμε πως η κλιματική κοινωνική κατάρρευση θα έχει ανάλογα χαρακτηριστικά. Με τη διαφορά ότι θα έχουμε πενταπλάσιους νεκρούς, αν είμαστε τυχεροί και εικοσπενταπλάσιους εάν δεν είμαστε.
Να το θυμάστε αυτό, γιατί την ώρα που κλιματική αλλαγή θα ξεφύγει και θα έρχεται για σας, εκεί όπου ζείτε, δεν θα έρθει με τη μορφή μερικών τριχωτών περιπλανώμενων μηχανόβιων. Θα έρθει με τα τανκς στους δρόμους και το στρατό ή τους φασίστες να παίρνουν την εξουσία.
Οι στρατηγοί τότε θα μιλούν μια βαθιά πράσινη γλώσσα. Θα μιλούν για από-ανάπτυξη και για τα όρια της πλανητικής οικολογίας. Θα μας πουν πως έχουμε υπερκαταναλώσει, πως υπήρξαμε άπληστοι, και πως για χάρη της Μητέρας Γης θα πρέπει τώρα να σφίξουμε το ζωνάρι.
Θα μας σφίξουν το ζωνάρι, θα υποφέρουμε, και θα δημιουργήσουν μια νέα ακραία πράσινη ανισότητα. Σ’ ένα κόσμο που θα βρίσκεται σε οικολογική ελεύθερη πτώση θα χρειαστεί από μέρους τους μια άνευ προηγουμένου αγριότητα για να διατηρήσουν την ανισότητά τους.
Τα εγγόνια μας
Οι νέοι μας κυβερνήτες θα εξάψουν τις φλόγες ενός νέου ρατσισμού. Θα εξηγήσουν γιατί οφείλουμε να κρατήσουμε τις ορδές των πεινασμένων αστέγων έξω από τα τείχη. Πως, δυστυχώς, πρέπει να τους πυροβολούμε ή να τους αφήνουμε να πνιγούν.
Πως, δυστυχώς, δεν υπάρχουν πια τρόφιμα για τους προσφυγικούς καταβολισμούς στην έρημο, έξω από τα τείχη ή στην απέναντι όχθη. Πως οι άνθρωποι μέσα από τα τείχη, που είναι ίδιοι μ’ αυτούς που βρίσκονται έξω από τα τείχη, τώρα είναι ο εχθρός μας. Και πως οφείλουμε να τους αντιμετωπίσουμε με πόλεμο.
Είναι εύκολο ν’ αφουγκραστεί κανείς αυτές τις φωνές, γιατί ήδη ακούγονται γύρο μας.
Σκέφτομαι τα εγγόνια μου. Το χρονοδιάγραμμα του Μπέντελ είναι, νομίζω, ορθό: «στη διάρκεια της ζωής κάποιων που ζουν σήμερα», λέει. Όχι σε έντεκα χρόνια. Πράγμα που δεν αποκλείεται, αλλά που μάλλον απίθανο φαίνεται. Κατά πάσα πιθανότητα στη διάρκεια της ζωής των εγγονιών μου. Ασφαλώς και ανησυχώ μήπως σκοτωθούν. Αλλά αυτός δεν είναι ο πραγματικός μου φόβος. Ανησυχώ περισσότερο για το τι θα μαρτυρήσουν και τι θα χρειαστεί να κάνουν ώστε να επιβιώσουν.
Η συνηθισμένη εκδοχή των περιπλανώμενων αγροίκων δεν είναι απλά λάθος. Είναι ένα ψέμα που αποκρύβει τον ρόλο του κράτους. Αποκρύβει όμως και αυτό που μου είπε ο κύριος Ντχίλον. Ήταν οι γείτονες μας, είχε πει στον εξάχρονο Τζόναθαν. Γιατί ήταν κάτι σημαντικό για τον ίδιο, και γιατί έπρεπε να το μάθω. Θα είναι τα παιδιά σας, ή τα εγγόνια σας.
Όταν γίνεσαι ο/η δράστης
Όταν κοιτάξετε σε μέρη όπου ζουν άνθρωποι που βιώνουν την κοινωνική κατάρρευση, αυτό που θα διαπιστώσετε είναι πως ο καθένας μπορεί να μετατραπεί σε δράστη. Όποιος ξέρει την πρόσφατη ιστορία της Συρίας, ξέρει πόσο εύκολα κάποιος μπορεί να βρεθεί σε ένα χριστιανικό τάγμα εκκαθαρίσεων, σε ένα τάγμα εκκαθαρίσεων της Χεζμπολάχ, σε ένα τάγμα εκκαθαρίσεων της ISIS, να αποτελέσει την κουρδική εμπροσθοφυλακή που καλεί τον αμερικανικό θάνατο στα κεφάλια των Σουνιτών Μουσουλμάνων. Να γίνει μέλος των Αμερικανικών ειδικών δυνάμεων, Ρώσος πιλότος, ένας νοσηλευτής της Συριακής Πολιτικής Άμυνας που σώζει ζωές, ένας στρατιώτης στον Ελεύθερο Συριακό Στρατό, νοσηλευτής των δυνάμεων του Άσσαντ που σώζει ζωές στο τμήμα Πρώτων Βοηθειών, ένας έγκλειστος σε στρατόπεδο βασανιστηρίων του Άσσαντ, ένας ανακριτής ή ένας πατέρας που κρατά το παιδί του νεκρό στις ακτές της Μεσογείου.
Για όποιον έχει ζήσει τα τελευταία σαράντα χρόνια στο Αφγανιστάν ή στην Σομαλία, αυτά είναι βιώματα. Υπάρχουν τόσες περιστάσεις που ορίζονται από το τυχαίο του τόπου γέννησης και των συνακόλουθών του εμπειριών. Εγώ ανήκω στους τυχερούς που δεν βρίσκονται σε αυτή θέση αλλά που τη συναισθάνονται.
Και υπάρχουν ασφαλώς οι ορθές επιλογές και οι λάθος επιλογές. Η διαφοροποίηση έχει τη σημασία της, αφού μεταξύ των δύο ρέουν ποτάμια αίματος. Δεν δικαιούμαστε ωστόσο να θεωρήσουμε ως δεδομένο πως οι ίδιοι ή κάποιοι που αγαπάμε θα βρεθούμε στη σωστή πλευρά. Είναι και αυτό μέρος της τραγωδίας.
Συρία. Αφγανιστάν. Σομαλία. Νταρφούρ. Νότιο Σουδάν. Σομαλία. Ερυθραία. Ιράκ. Αϊτή. Κογκό. Υπάρχουν εισβολές στην ιστορία πολλών από αυτές τις χώρες – όχι σε όλες. Κυρίως αμερικανικές εισβολές – όχι όλες. Υπάρχει σοβαρή κλιματική αλλαγή ήδη σε όλες αυτές τις χώρες, εκτός από το Κονγκό. Στις περισσότερες από αυτές τις χώρες η κλιματική αλλαγή δεν είναι ο βασικότερος παράγοντας που τις οδήγησε στην κατάρρευση – όχι ακόμη.
Με εξαίρεση το Νταρφούρ και το Τσαντ. Αυτό που εκτυλίσσεται εκεί είναι ιδιαίτερα περίπλοκο, και εν μέρει ορίζεται από τον πετρελαϊκό πόλεμο μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ που διεξάγεται δια μέσου των τοπικών πληρεξούσιων. Το 1968 είχε ανομβρία στο Νταρφούρ και στο Τσαντ, και από τότε η βροχή δεν επέστρεψε σε κάποια κανονικότητα. Κάποιες χρονιές είναι καλύτερες, κάποιες άλλες απειλείται λιμός. Κατά βάση εκεί διεξάγεται ένας πόλεμος μεταξύ κτηνοτρόφων και γεωργών για τη χαμηλή βλάστηση που βρίσκεται υπό εξαφάνιση.
Σοσιαλιστικές λύσεις
Μην περιμένετε μια ξεκάθαρη κλιματική φρίκη. Αυτή θα προκύπτει πάντα στάζοντας με το αίμα και τα περιττώματα του καπιταλισμού και της αυτοκρατορίας.
Οι επιστήμονες και οι περιβαλλοντιστές ανακάλυψαν το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Ότι ξέρουμε γι’ αυτήν αυτοί μας το είπαν. Λαμπρά. Χωρίς αυτούς θα βαδίζαμε προς την κόλαση χωρίς να ξέρουμε. Σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι ξέρουν. Αυτό είναι ένα σπουδαίο επίτευγμα.
Αλλά οι επιστήμονες και οι περιβαλλοντιστές είναι ένα μάλλον συντηρητικό στρώμα. Το κίνημα των πράσινων είναι, ως επί το πλείστο, φυλετικά λευκό, σικάτο, και ανεπτυγμένο στον πλούσιο βορρά. Η βαθύτερη επιθυμία πολλών περιβαλλοντιστών είναι να γίνουν μικροεπιχειρηματίες.
Οι περισσότεροι από όσους υποφέρουν σήμερα βρίσκονται στον παγκόσμιο νότο, ή είναι φτωχοί ή/και έγχρωμοι στις πλούσιες χώρες. Ωστόσο, στις φτωχές χώρες το κίνημα κατά της κλιματική αλλαγής εξακολουθεί να είναι μικρό.
Οι λύσεις που χρειαζόμαστε είναι σοσιαλιστικές λύσεις. Του τύπου που πάντα ενδιέφεραν τους συνδικαλιστές ακτιβιστές. Χρειαζόμαστε τώρα εκατό-πενήντα εκατομμύρια «κλιματικές» θέσεις εργασίας για να «επανακαλωδιωσουμε» τον πλανήτη. Όχι δουλειές κερδοσκοπικού προσανατολισμού στον ιδιωτικό τομέα, αλλά δουλειές στον δημόσιο τομέα.
Πολιτική εναλλακτική
Και όμως οι συνδικαλιστικές οργανώσεις ως πρόσφατα δεν έκαναν παρά ελάχιστα για την κλιματική κρίση. Και οι σοσιαλιστές ακόμη λιγότερα.
Δύο δυνατές αντιδράσεις υπάρχουν απέναντι σ’ αυτό το χάσμα. Η μια είναι να κατακεραυνώσει κανείς την άλλη πλευρά. Οι σοσιαλιστές, οι αναρχικοί και οι συνδικαλιστές επισημαίνουν ότι η Extinction Rebellion είναι ένα μάτσο βουτυρόπαιδα που δεν έχουν αντίληψη του τι πάει να πει κλιματική δικαιοσύνη. Οι περιβαλλοντιστές ανταπαντούν πως οι σοσιαλιστές και οι συνδικαλιστές δεν έκαναν τίποτα γι’ αυτήν.
Αναδύεται ωστόσο μια πολιτική εναλλακτική. Έχω συμμετάσχει σε εκδηλώσεις που οργάνωσαν τα συνδικάτα, και ενώ αυτές ήταν λίγες, ακούω τους απεργούς μαθητές σε όλο τον κόσμο να επαναλαμβάνουν τα επιχειρήματά μας. Μιλούν για ένα πράσινο New Deal (κοινωνικό συμβόλαιο) και για νέες κλιματικές θέσεις εργασίας. Γιατί αυτή η λύση είναι η μόνη που κάνει νόημα. Την περασμένη βδομάδα άκουσα την Greta Thunberg να καλεί σε γενική απεργία.
Αυτή είναι η στιγμή που ο κάθε συνδικαλιστής ακτιβιστής κατά της κλιματικής αλλαγής πρέπει να τσακιστεί στη κινητοποίηση. Έχουμε λύσεις. Πέστε το σε όλους. Ακόμη περισσότερο, βγάλτε τους φίλους σας από την πόρτα και κατεβάστε τους στο δρόμο.
Μια ακόμα είδηση. Ο συντονιστής των «Φίλων της Γης» στη Μοζαμβίκη έγραψε πως όλοι στη χώρα καταλαβαίνουν πια πως οι κυκλώνες είναι αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής. Ίσως υπερβάλλει. Είναι όμως πολλοί αυτοί που τώρα έχουν αντίληψη του γεγονότος. Αυτή η γνώση μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο.
Κλιματικές δουλειές
Όταν ο λιμός κτύπησε τη Βεγγάλη το 1943 το Ινδικό Εθνικό Κογκρέσο, η αντιπολίτευση στo βρετανικό αποικιακό καθεστώς, δεν έκανε το παραμικρό. Οι συνδέσεις είναι περίπλοκες, όμως αυτό το γεγονός υπήρξε αιτία για να βρεθούν τέσσερα χρόνια αργότερα αντιμέτωποι με τις διχοτομικές σφαγές.
Όταν η πείνα έπληξε το βόρειο Βιετνάμ στις αρχές του 1945, οι μικρές κομμουνιστικές ομάδες που βρίσκονταν στην ορεινή ζούγκλα κατέβηκαν στις πόλεις και ηγήθηκαν των καταλήψεων των σιλό με τα σιτηρά. Μέσα σε ένα χρόνο θα έλεγχαν το βόρειο τμήμα της χώρας.
Μέχρι σήμερα αυτοί που έχουν υποστεί τα χειρότερα έχουν, ως επί το πλείστο, φταίξει τον πολυώνυμο Θεό.
Έχω ένα όνειρο. Στη Μοζαμβίκη, στη Νότια Αφρική ή όπου υποφέρουν άνθρωποι από την κοινωνική κατάρρευση, διεξάγονται πορείες προς την αμερικανική πρεσβεία. Διεκδικούν τα λίγα χρήματα που χρειάζονται για να επιβιώσουν από τη γη τους. Και απαιτούν τη δημιουργία οκτώ εκατομμυρίων κλιματικών δουλειών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Για τους Αμερικανούς. Και ένα εκατομμύριο κλιματικές δουλειές στη Νότιο Αφρική.
Έχω αναφερθεί συχνά σ’ αυτό το όνειρο μπροστά σε ακροατήρια προερχόμενα από τον κόσμο των ΜΚΟ και των περιβαλλοντιστών. Τα λόγια μου έπεφταν σαν μολύβδινο μπαλόνι. Γιατί ξέρουν πως δεν μπορούν να δαγκώσουν το χέρι που τους τρέφει. Τρέμουν όμως και την οργή του όχλου.
Αβεβαιότητα
Φανταστείτε ένα εκατομμύριο θύματα των καταιγίδων, ή ένα εκατομμύριο αγρότες που έχουν δει τη σοδιά τους να καταστρέφεται. Φανταστείτε την οργή τους στους δρόμους. Τα πάντα μπορούν να συμβούν.
Οι στρατιώτες μπορεί να θερίσουν το πλήθος, να πυροβολήσουν κατά του πλήθους – ή όχι. Το πλήθος μπορεί να λυντσάρει τους ανθρώπους της πρεσβείας – ή όχι. Οι μαύροι κάτοικοι της Ουάσιγκτον μπορεί να πορευτούν κατά του Λευκού Οίκου.
Εδώ προκύπτει ένα επόμενο ζήτημα αναφορικά με την αβεβαιότητα. Ίσως να έχουμε τον απαραίτητο χρόνο πριν το μοιραίο. Πιο σημαντικό όμως είναι το γεγονός ότι δεν έχουμε ένα μοναδικό σημείο καμπής, όπου οι αυξημένες εκπομπές του θερμοκηπίου οδηγούν στην κλιματική ρήξη. Υπάρχουν πολλά σημεία καμπής, το καθένα χειρότερο από το προηγούμενο.
Καθοριστικός είναι ο βασικός κινητήρας ανατροφοδότησης των εκπομπών του θερμοκηπίου – το διοξείδιο του άνθρακα από τους υδρογονάνθρακες. Όσο περισσότερες είναι αυτές, τόσο μεγαλύτερες οι ανατροφοδοτήσεις. Ο μαζικός αφανισμός στο τέλος της Κρητιδικής περιόδου, που εξαφάνισε τους δεινοσαύρους, ήταν φοβερός. Όμως η μαζική εξαφάνιση των ειδών κατά το τέλος της Πέρμιας περιόδου ήταν κατά πολύ χειρότερη από όλες τις άλλες μαζικές εξαφανίσεις στη γεωλογική ιστορία, επειδή ο κινητήρας της ήταν χειρότερος.
Σε κάθε στάδιο μπορούμε να δράσουμε ώστε να περιορίσουμε τη ζημιά. Αυτά είναι τα καλά νέα. Δεν πάει να πει όμως πως όλα θα πάνε κατ’ ευχή.
Στρατιωτική δικτατορία
Να θυμάστε όμως επίσης πως η κοινωνική κατάρρευση δεν θα είναι το τέλος. Θυμηθείτε το Νταρφούρ. Την ανομβρία του 1968. Ανομβρία, βιασμοί, εκδίκηση, πείνα και λιμός. Οι ζωντανοί έθαψαν τους νεκρούς τους, προχώρησαν με τη ζωή τους, και για ένα διάστημα έζησαν ειρηνικά.
Το 1985 ήρθε η επανάληψη. Στα μέσα ενός φρικτού λιμού, οι άνθρωποι εξεγέρθηκαν στο Χαρτούμ, στην πρωτεύουσα του Σουδάν. Εφόρμησαν στα σιλό με τα σιτηρά, οι εργάτες κατέβηκαν σε γενική απεργία και η στρατιωτική δικτατορία έπεσε. Πολλοί από αυτούς που κατέλαβαν τα σιλό ήταν πρόσφυγες από τον λιμό του Νταρφούρ και τις δυτικές περιοχές της χώρας.
Η κύρια αντιπολιτευτική δύναμη, η Ουμμά, με ηγέτη τον Αλ-Μαχντί, απόφοιτος του πανεπιστημίου της Οξφόρδης και απόγονος των Μαχντί, ήρθε στη εξουσία. Η κυβέρνηση του αρνήθηκε, ή αδυνατούσε, να δώσει στο λαό αυτό που χρειαζόταν. Ακολούθησε μια νέα στρατιωτική δικτατορία, νέα πείνα, και ένας νέος πόλεμος στο Νταρφούρ και στα νότια της χώρας.
Να διαβάζεις και μόνο πως ήταν να ζει κανείς στο Σουδάν και στο Νταρφούρ εκείνο τον καιρό σου πληγώνει το μυαλό και σου ανακατεύει το στομάχι. Αναρωτηθείτε, λοιπόν, τι θα σήμαινε να ζούσατε αυτή την εμπειρία.
Σήμερα οι άνθρωποι στο Σουδάν βρίσκονται και πάλι σε κίνηση. Τα πράγματα άρχισαν τον περασμένο Δεκέμβριο [2018], στην Ατμπάρα, ιστορική βάση των ισχυρότερων εργατικών συνδικάτων και του κομμουνιστικού κόμματος. Οι κινητοποιήσεις ξεκίνησαν γιατί η κυβέρνηση τριπλασίασε την τιμή του ψωμιού.
Άνθρωποι διαδηλώνουν και στο Νταρφούρ, απ’ άκρου σ’ άκρο. Πορεύονται και περικυκλώνουν τους στρατώνες. Στο κέντρο του Νταρφούρ, τα πλήθη ξεχύνονται από τους προσφυγικούς καταυλισμούς και απαιτούν τη διάλυση των παραστρατιωτικών ομάδων, το άνοιγμα των φυλακών, και, πάνω απ’ όλα, το δικαίωμα να επιστρέψουν στη γη τους.
Απόγνωση και οργή
Οι άνθρωποι άντλησαν διδάγματα από την εμπειρία των τελευταίων πενήντα χρόνων. Την καθοδήγηση της εξέγερσης ανέλαβε ο Σύνδεσμος Επαγγελματιών του Σουδάν, μια συμμαχία νέων ενώσεων, των γιατρών, των δασκάλων, των κτηνιάτρων, των δικηγόρων, των φαρμακοποιών και άλλων.
Αυτό συμβαίνει γιατί οι άνθρωποι δεν εμπιστεύονται πια την Ούμμα του Αλ-Μαχντί, τους κομμουνιστές, ή τους ισλαμιστές του Τουραμπί. Τα πλήθη στο Χαρτούμ περικύκλωσαν τα αρχηγία του στρατού χωρίς την εκδήλωση βίας, γιατί ξέρουν πως πρέπει να κερδίσουν με το μέρος-τους τους απλούς στρατιώτες. Ο αριθμός τους σήμερα ξεπερνά το εκατομμύριο. Ξέρουν πως δεν πρέπει να επιτρέψουν το σχηματισμό μιας μεταβατικής στρατιωτικής κυβέρνησης.
Δεν ξέρω πως θα εξελιχτούν τα πράγματα. Κανένας δεν ξέρει. Μπορούμε ωστόσο να κάνουμε δυο επισημάνσεις. Η πρώτη αφορά το τι θα γίνει όταν η κοινωνική κατάρρευση φτάσει στη γειτονιά σας. Οι άνθρωποι επιβιώνουν, επιζούν. Η άλλη, πως όταν οι άνθρωποι του Νταρφούρ και του Σουδάν, ή των υπόλοιπων Νταρφούρ των ημερών μας και εκείνων που θα έρθουν, το βάλουν σκοπό τους να τερματίσουν την κλιματική αλλαγή, μπορούν ν’ αλλάξουν τον κόσμο ολόκληρο.
Δεν θέλω ν’ ακουστώ αισιόδοξος. Συμπέρασμα της μελέτης του Μπέντελ είναι πως η συνειδητοποίηση της πραγματικότητας αρχίζει μόνο αφού νιώσει κάνεις την οδύνη, την απόγνωση και την οργή που προκαλεί η κατανόηση της κλιματικής τραγωδίας. Αυτό που συναντούμε στις κλιματικές απεργίες και κινητοποιήσεις είναι την ελπίδα, που αρχίζει μόνο αφού επιτρέψουμε στη θλίψη και την οργή να μας διαπεράσουν.
Ζωή και θάνατος
Ξέρω γιατί κάποιοι θέλουν να «αποδράσουν» στα βουνά, να ζήσουν σε βιοτρόπες κοινότητες. Κάνουν τεράστιο λάθος. Εγκαταλείπουν τους ανθρώπους του Χαρτούμ, της Σαγκάης, του Δέλτα του ποταμού Μεκόνγκ, του Μπέρμιγχαμ, του Λονδίνου, της Νέας Υόρκης, της Νέας Ορλεάνης, της Μουμπάης, της Καλκούτας. Ντροπή τους.
Ίσως είναι πολλοί αυτοί που θα πεθάνουν. Μ’ αυτό δεν θέλω να πω πως αποκλείεται η εξάλειψη του ανθρώπινου είδους. Διάβασα το βιβλίο του Τζέιμς Χάνσεν πριν έξη χρόνια [Storms of My Grandchildren: The Truth About the Coming Climate Catastrophe and Our Last Chance to Save Humanity]. Εκεί μέσα υπάρχει ένα ιδιαίτερα τρομακτικό κεφάλαιο. Υπάρχει όμως και καλός τρόπος να πεθάνεις. Αυτό το έμαθα όταν ήμουν σύμβουλος ασθενών με AIDS για έξη χρόνια στο Λονδίνο, σε μια εποχή προτού έχουμε τα φάρμακα να κρατούμε τους ανθρώπους στη ζωή.
Έβλεπα πως πέθαιναν οι ασθενείς μου, και πως πέθαιναν οι γκέι με τους οποίους δούλευα. Οι πρώην ναρκομανείς και οι ετεροφυλόφιλοι κατά κανόνα πέθαιναν μέσα σε μια μοναξιασμένη ντροπή. Υπήρξαν περιπτώσεις όπου ήμουν ο μόνος άνθρωπος στον οποίο μπορούσαν να μιλήσουν.
Οι δηλωμένοι γκέι όμως, που πήραν μέρος στο κίνημα απελευθέρωσης των ομοφυλοφίλων, πέθαιναν για τους ανθρώπους γύρο τους, γι’ αυτούς που θα τους ακολουθούσαν. Δεν ήταν στωικοί – μια μορφή ψεύτικου θάρρους που δεν θα ήταν χρήσιμο στους άλλους. Έδειχναν τον πανικό και την απόγνωσή τους.
Έδειχναν όμως επίσης, μέσα από τον τρόπο που υπήρχαν, πως και εσύ μπορείς να κάνεις το ίδιο. Και οι άλλοι άντρες της κοινότητάς τους, και οι λεσβίες και οι οικογένειές τους τους σφιχταγκάλιασαν.
Είχαν την πολιτική. Είχαν την αγάπη. Πέθαναν καλά. Τέτοιο θάνατο να έχετε. Και προσπαθήστε να ζήσετε όπως η μάνα και ο πατέρας του κυρίου Ντχίλον.
[*] Ο Jonathan Neale επιμελήθηκε του βιβλίου One Million Climate Jobs (εδώ σε μορφή pdf). Πρόκειται για έκδοση της Καμπάνιας Κατά της Κλιματικής Αλλαγής, της οποίας για αρκετά χρόνια υπήρξε γραμματέας. Έχει γράψει διάφορα βιβλία, μεταξύ των οποίων Stop Global Warming: Change the World (Σταματήστε τη Θερμανση του Πλανήτη: Αλλάξτε τον κόσμο), The Cutlass and the Lash: Mutiny and discipline in Nelson’s navy (Το Σπαθί και το Μαστίγιο: ανταρσία και πειθαρχία στο ναυτικό του Νέλσονα). Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του Βιετνάμ: Ο Αμερικάνικος πόλεμος, 1960-1975. Πριν πολλά χρόνια κυκλοφόρησε επίσης στα ελληνικά το βιβλίο του Αφγανιστάν: η τραγωδία ενός λαού.
anatropimag.wordpress.com 