του Αλμπέρτο Φλωρεντίν
Στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου κυκλοφόρησε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το τρίτο μέρος μιας γνωστής γελοιογραφίας με τίτλο «η ψηφοφορία είναι» [1] του εξαιρετικού Έλληνα γελοιογράφου Γιάννη Ιωάννου:
Το σκίτσο δημοσιεύτηκε λίγες βδομάδες πριν τις ελληνικές βουλευτικές εκλογές της 20 Νοέμβρη του 1977.
«Τα πράγματα», γνωστά και ως «η καπιταλιστική πυραμίδα»
Το σκίτσο θυμίζει το γνωστό ευφυολόγημα που κυκλοφόρησε και αυτό στα ΜΚΔ την προεκλογική περίοδο του 2021: «Αν οι εκλογές μπορούσαν να αλλάξουν τα πράγματα, θα ήταν παράνομες» [2], αλλά προχωρά πέρα από την αοριστία του.
Η πυραμίδα του Ιωάννου είναι μια παραλλαγή γνωστών γελοιογραφιών στις οποίες η πυραμίδα συμβολίζει την ταξική διαστρωμάτωση του καπιταλισμού, που φαίνεται πως εμφανίστηκαν στην αρχή του 20ου αιώνα. Σε αυτήν την παραλλαγή στη βάση της πυραμίδας είναι οι γυναίκες, πάνω τους οι άνδρες χειρώνακτες εργάτες, μετά οι χαρτογιακάδες, ενώ τους καβαλάει όλους η εμβληματική φιγούρα του καπιταλιστή στην κορυφή.
Ο Ιωάννου μας δείχνει την πυραμίδα να καταρρέει τελείως και να μετατρέπεται σε ισότιμους ψηφοφόρους μπροστά στην κάλπη, αφούη ψηφοφορία είναι «…και καθολική«. Μόνο που πριν ακόμα προλάβει η κάλπη να φύγει από την μέση, όλοι επιστρέφουν στις θέσεις τους, η πυραμίδα αναδημιουργείται όπως ήταν πριν. «Τα Πράγματα» λοιπόν που «δεν μπορούν να αλλάξουν» οι εκλογές είναι η ταξική δομή της κοινωνίας μας.
Προσέξτε μια λεπτομέρεια του σκίτσου, τον χειρώνακτα εργάτη και τον κεφαλαιοκράτη την ώρα που ψηφίζουν.
Στις πριν και μετά τις εκλογές πυραμίδες, βλέπουμε το χαμόγελο ικανοποίησης και την υπεροψία και αλαζονεία της χαρακτηριστικής στάσης με χέρια στη μέση του κεφαλαιοκράτη, ενώ αυτοί που καβαλάει μοιάζουν με υπνωτισμένα ζόμπι. Μπροστά όμως στην κάλπη, ο κεφαλαιοκράτης, επόμενος τώρα στη γραμμή αντί να προηγείται, περιμένει ανέκφραστος, μήπως και δαμασμένος; Αντίθετα, ο εργάτης ζωντανεύει 100% και ρίχνει καμαρωτός-καμαρωτός την ψήφο του … Για να μετατραπεί ξανά σε ζόμπι μόλις τελειώσουν οι εκλογές!
Πολιτική Vs Κοινωνική χειραφέτηση
Το 1844 ο νεαρός Μαρξ περιέγραψε, χρησιμοποιώντας είναι αλήθεια κάπως περίπλοκο λόγο, αυτή την ψευδαίσθηση για τις δυνατότητες της καθολικής ψηφοφορίας. Έγραψε στο κείμενο «Το Εβραϊκό Ζήτημα» ότι η «πολιτική χειραφέτηση είναι βέβαια, ένα μεγάλο βήμα προς τα μπρος»
Αλλά στην συνέχεια ασχολήθηκε με αυτά που περιγράφει ο Ιωάννου στην γελοιογραφία του. Έγραψε για την «πολιτική χειραφέτηση» που ολοκληρώνεται με την καθολική ψηφοφορία, πως είναι μεν «η τελική μορφή ανθρώπινης χειραφέτησης μέσα στην ως τώρα υπάρχουσα παγκόσμια τάξη πραγμάτων» αλλά «δεν είναι η τελική μορφή της γενικής ανθρώπινης χειραφέτησης». Χαρακτήρισε «επιπόλαιη» τη «σύγχυση της πολιτικής χειραφέτησης με την γενική ανθρώπινη χειραφέτηση» παρατηρώντας:
«Ο άνθρωπος διακηρύσσει με πολιτικά μέσα ότι η ατομική ιδιοκτησία καταργείται μόλις καταργηθούν τα περιουσιακά κριτήρια για το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, όπως έχει συμβεί σε πολλές πολιτείες της Βόρειας Αμερικής […] το περιουσιακό κριτήριο για το δικαίωμα ψήφου είναι η τελευταία πολιτική μορφή αναγνώρισης της ατομικής ιδιοκτησίας.
Ωστόσο, η πολιτική ακύρωση της ατομικής ιδιοκτησίας όχι μόνο αποτυχαίνει να καταργήσει την ατομική ιδιοκτησία, αλλά την προϋποθέτει κιόλας. Το κράτος καταργεί, με τον δικό του τρόπο, τις διακρίσεις γέννησης, κοινωνικής θέσης, μόρφωσης, επαγγέλματος, όταν δηλώνει ότι η καταγωγή, η κοινωνική θέση, η μόρφωση, το επάγγελμα, είναι μη-πολιτικές διακρίσεις, όταν διακηρύττει, χωρίς να παίρνει υπόψη αυτές τις διαφορές, ότι κάθε μέλος του έθνους συμμετέχει εξίσου στην εθνική κυριαρχία […] Παρόλα αυτά, το κράτος επιτρέπει στην ατομική ιδιοκτησία, τη μόρφωση, το επάγγελμα, να δρουν με τον τρόπο τους – δηλαδή ως ατομική ιδιοκτησία, ως μορφωτικό επίπεδο, ως επάγγελμα, και να εξασκούν την επιρροή της φύσης του καθενός τους.»
Όμως αυτή η σύγχιση υποχώρισε…
Όμως η ψευδαίσθηση ότι η καθολική ψηφοφορία, η απλή «πολιτική χειραφέτηση» από την ατομική ιδιοκτησία, μπορεί να «αλλάξει τα πράγματα» γκρεμίζοντας την καταπιεστική καπιταλιστική πυραμίδα, δεν είναι στατική. Στην διάρκεια των τριών τελευταίων δεκαετιών, ο νεοφιλελευθερισμός κατάστρεψε με σοκαριστική ταχύτητα το βιοτικό επίπεδο μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού των αστικών δημοκρατιών στην Δύση, και εκτόξευσε την οικονομική ανισότητα –την αδικία της καπιταλιστικής πυραμίδας. Αυτό έχει «απελευθερώσει» από τέτοιες εκλογικές ψευδαισθήσεις ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, όχι μόνο συγκρίνοντας με την εποχή που γράφτηκε το «Εβραϊκό Ζήτημα», όπου η ολοκλήρωση της «πολιτικής χειραφέτησης» των μαζών βρίσκονταν ακόμα στο μέλλον [3] αλλά ακόμα και την εποχή που κυκλοφόρησε το σκίτσο του Ιωάννου. Το 1977 η Ελλάδα μόλις είχε βγει από σχεδόν μισό αιώνα δικτατοριών ή ολοφάνερα κουτσουρεμένης αστικής δημοκρατίας, και ο κόσμος περίμενε ακόμα πολλά από την επιτέλους ολοκληρωμένη μετά το 1974 «πολιτική χειραφέτηση» [4].
Ένα ποσοτικό μέτρο αυτής της αλλαγής στις συνειδήσεις μέσα στα τελευταία είκοσι πέντε με τριάντα χρόνια είναι η μεγάλη αύξηση της υποστήριξης ακροδεξιών πολιτικών σχημάτων με αυταρχική, αντιδημοκρατική ιδεολογία, όπως την εκφράζει ας πούμε η έκφραση: «χρειαζόμαστε ένα δικτάτορα να μας βάλει σε τάξη». Ίσως όμως ο πιο σημαντικός δείκτης είναι η μεγάλη αύξηση της αποχής:
Αυτό είναι επίσης το περιβάλλον στο οποίο έχει γίνει κοινοτοπία η έκφραση «όλοι τους ίδιοι είναι«.
…αλλά προς τα πού;
Οι αλλαγές αυτές δεν σημαίνουν βέβαια ότι υπάρχει μαζική συνειδητοποίηση της ανάγκης να προχωρήσει η κοινωνία πέρα από την πολιτική χειραφέτηση, προς αυτό που ο Μαρξ ονόμασε «τελική ανθρώπινη χειραφέτηση». Ούτε αντιπροσωπεύουν μια ομοιογενή αλλαγή, μια μετατόπιση προς την ίδια κατεύθυνση, αντίθετα υπάρχει μετακίνηση προς αντίθετες κατευθύνσεις.
Στη μια κατεύθυνση βρίσκεται η ενίσχυση μέσα στην κοινωνία της διάθεσης για μαχητική συλλογική αντίσταση στην ταξική καταπίεση, όπως φανερώνουν τα γεγονότα που περιγράφει ο τίτλος συνέντευξης αριστερού συνδικαλιστή στην Ανατροπή: «2018 και 2021: Οι πολυπληθέστερες αντικυβερνητικές κινητοποιήσεις των τελευταίων δεκαετιών». Αυτή μπορεί να οδηγήσει και σε «αριστερή αποχή», σαν εκδήλωση της αγανάκτησης για την αδυναμία του κόμματος της Αριστεράς – του μόνου κόμματος που δηλώνει επιφορτισμένο με το καθήκον της κατεδάφισης της ταξικής πυραμίδας – να προσφέρει συλλογική πολιτική διέξοδο σε προβλήματα που οξύνονται αφόρητα.
Αλλά μέρος της «αριστερής αποχής» μπορεί αντίθετα να δείχνει την μετατόπιση από την προοδευτική – στο βαθμό που βλέπει πως χρειάζεται αλλαγή – πίστη πως οι εκλογές μπορούν να αλλάξουν «τα πράγματα» στην πεποίθηση ότι τίποτα δεν μπορεί να τα αλλάξει. Να ισοδυναμεί με αποδοχή μιας μορφής Θατσερικής ΤΙΝΑ [5], την όχι δεξιά – εξάλλου δεν αυξήθηκαν οι ψηφοφόροι των δεξιών κομμάτων – αλλά ωστόσο καθαρά συντηρητική στροφή στην αναζήτηση προσωπικών λύσεων στα κοινωνικά προβλήματα που προκαλεί η πυραμίδα, στην αποπολιτικοποίηση.
Απο το «οι εκλογές δεν μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα» στο «τα πράγματα δεν μπορούν να αλλάξουν»;
Ή μπορεί η αλλαγή να είναι προς την κατεύθυνση της «κριτικής» αποδοχής της ταξικής κοινωνίας, που αναζητεί την βελτίωση της μέσα από την εκλογή ικανότερων-τιμιότερων-εργατικότερων-πιο αδιάφθορων και άλλα παρόμοια πολιτικών. Αυτή είναι μια απολίτικη συνείδηση που βολεύει τη δεξιά, για αυτό η νεοφιλελεύθερη ελίτ επιχειρεί να ερμηνεύσει έτσι όλη την αποχή, αποδίδοντας αυθαίρετα αυτήν την επιθυμία στην μεγάλη πλειοψηφία αυτών που απέχουν και φλερτάροντας πια όλη με την «οριζόντια ψηφοφορία» [6]. Αυτή η προτεινόμενη μετατροπή στον εκλογικό νόμο σημαίνει στην πράξη την αποσύνδεση των εκλογών από την πολιτική ζωή και την πλήρη αποδοχή και νομιμοποίηση της ύπαρξης της ταξικής πυραμίδας. Σημαίνει επίσης την ολοκλήρωση του εξοστρακισμού της πολιτικής οικονομίας από την δημόσια ζωή και την πολιτική, και την αντικατάσταση της με την επιστημονική δήθεν διαχείριση της εθνικής οικονομίας από την «οικονομική επιστήμη» [7].
«Αν οι εκλογές μπορούσαν να αλλάξουν τα πράγματα, θα ήταν παράνομες«; Η ιστορία του 20ου και 21ου αιώνα, τα πραξικοπήματα και οι δικτατορίες σε Πορτογαλία, Ελλάδα, Κύπρο, Ισπανία, Χιλή και άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής, μας δείχνει πως οι εκλογές μπορούν, και γίνονται παράνομες. Επειδή οι εκλογές μπορούν να αλλάξουν, αν όχι «ΤΑ πράγματα«, ωστόσο κάποια πράγματα. Ακόμα και ο Ιωάννου, που έπρεπε να τονίσει στην εποχή που δημοσίευε το σκίτσο του ότι «δεν μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα«, άφησε ένα παραθυράκι: προσέξτε τα τέσσερα ζόμπι στην σειρά των γυναικών στην πριν τις εκλογές πυραμίδα, που έχουν γίνει δύο μετά τις εκλογές. Οι άλλες δύο είναι θυμωμένες!
Πόλεμος των τάξεων
«Η ως τώρα ιστορία» λέει η πασίγνωστη πρόταση στην αρχή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου «είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων«. Παρακάτω αναφέρεται στον «λίγο ή πολύ συγκαλυμμένο εμφύλιο πόλεμο, που μαίνεται μέσα στη σύγχρονη κοινωνία» . Άλλες εκδοχές της καπιταλιστικής πυραμίδας, πιο κοντινές στην εποχή μας, προβάλλουν αυτόν τον πόλεμο αντί για τα ζόμπι στη βάση της πυραμίδας.
Όποιος συνειδητοποιεί πως βρισκόμαστε σε ταξικό πόλεμο, και δεν πείθεται από την συγκάλυψη του, καταλαβαίνει επίσης πως πρέπει να χρησιμοποιηθούν όλα τα μέσα που μπορούν να βλάψουν τον αντίπαλο ή να προφυλάξουν την πλευρά μας. Ένα από αυτά τα μέσα είναι και οι εκλογές. Σύμβολα και παρατηρήσεις χρήσιμες σε άλλες ιστορικές περιόδους, όπως το σκίτσο του Ιωάννου και το γνωμικό για «τα πράγματα», τώρα, ενώ δεν βοηθούν ιδιαίτερα στην καταπολέμηση ήδη φθαρμένων ψευδαισθήσεων, μπορούν ωστόσο να λειτουργήσουν ως επιβεβαίωση της αξίας της αριστερής αποχής.
Οι εκλογές, εκτός από τις ίσως όχι καθοριστικές αλλά ούτε και αδιάφορες αλλαγές σε επίσημους θεσμούς όπως η Βουλή, λειτουργούν και σαν ένας καθρέφτης στον οποίο η κοινωνία βλέπει ένα στιγμιότυπο της συλλογικής της συνείδησης.
Είναι μια θολή εικόνα, ένα παραπλανητικό και δυσερμήνευτο είδωλο, που όμως έχει τη δύναμη να επιδράσει στο αντικείμενο του και να το αλλάξει. Βλέπε για παράδειγμα τις εντυπώσεις που προκάλεσε άμεσα η αύξηση των ποσοστών του ΕΛΑΜ, και όλα τα ως τώρα επακόλουθα της, εκτός από τις αλλαγές των εδρών στη Βουλή. Την εντύπωση πως το ΕΛΑΜ μπορεί να επηρεάσει την έκβαση της εκλογής προέδρου της Βουλής, την πρόταση υπουργοποίησης ελαμίτη, την τρομακτική ειρωνεία της προεδρίας από το ΕΛΑΜ της «ad hoc επιτροπής για το δημογραφικό πρόβλημα και τη μετανάστευση» (WTF!), και γενικότερα την διευκόλυνση στις δεξιές πολιτικές δυνάμεις και τα ΜΜΕ να παρουσιάσουν το ΕΛΑΜ σαν «κανονικό» κόμμα και πολιτικό χώρο «σαν τους υπόλοιπους». Δυστυχώς οι εκλογές μπορούν να αλλάξουν, αν όχι «ΤΑ πράγματα», ωστόσο πράγματα που είναι πολύ σημαντικά. «Πράγματα» από τους συσχετισμούς στη Βουλή ως το ηθικό και την αυτοπεποίθηση των τάξεων που διεξάγουν τον ταξικό εμφύλιο πόλεμο. «Πράγματα» κάθε άλλο παρά αδιάφορα για την έκβαση των μαχών του.
Ποιοι παράγοντες ώθησαν το 2021 στην αριστερή αποχή; Ίσως ο σημαντικότερος, ακόμα και για αυτούς που δεν την υποστήριξαν αλλά της προμήθευσαν επιχειρήματα, είναι η λειψή κατανόηση πως βρισκόμαστε σε ταξικό πόλεμο. Είναι ειρωνικό πως οι περισσότεροι από αυτούς που «τιμώρησαν» το ΑΚΕΛ απέχοντας, το έκαναν κατηγορώντας το (ακόμα και αν όχι τόσο άδικα) ότι δεν λειτουργεί όπως αρμόζει σε συνθήκες οξείας ταξικής επίθεσης. Αυτό όμως δεν έκαναν και οι ίδιοι;
Στις σημειώσεις υπάρχουν σύνδεσμοι και επιπλέον στοιχεία.
[1] Ο Γιάννης Ιωάννου πέθανε πρόσφατα, το 2019. Το σκίτσο που βλέπετε είναι ένα από τρια μέρη μιας γελοιογραφίας του με τίτλο «Η ψηφοφορία είναι», και έχει μικρό τίτλο «… και καθολική». Είναι το τρίτο καρέ μετά από άλλα δύο που τιτλοφορούνται αντίστοιχα «υποχρεωτική…» και «μυστική…». Μπορείτε να τη δείτε ολόκληρη, μαζί με πολλές άλλες δικές του «εκλογικές» γελοιογραφίες εκείνης της περιόδου, από εντυπωσιακές ως ακατανόητες εξαιτίας της χρονικής απόστασης, εδώ.
[2] Η φράση «if voting could change anything, it would be illegal», αποδίδεται συχνά στην αναρχική Emma Goldman αλλά η προέλευση του μάλλον είναι άγνωστη.
[3] Για παράδειγμα οι γυναίκες στην Ελλάδα έπρεπε να περιμένουν ως το 1952 για να αποκτήσουν το δικαίωμα να ψηφίζουν!
[4] Το ΚΚΕ ήταν παράνομο ως το 1974!
[5] Όπως γράφει η Wikipedia: «There is no alternative (TINA), (δεν υπάρχει εναλλακτική) ήταν ένα σύνθημα που χρησιμοποιούσε συχνά η Συντηρητική Βρετανίδα πρωθυπουργός Μάργκαρετ Θάτσερ. Η φράση χρησιμοποιούνταν για να τονίσει τον ισχυρισμό της Θάτσερ ότι η οικονομία της αγοράς είναι το μόνο σύστημα που λειτουργεί, και ότι έχει τελειώσει κάθε συζήτηση για αυτό«
[6] Όλα τα παραδοσιακά κόμματα, εκτός του ΑΚΕΛ, έχουν κατά καιρούς υποστηρίξει την οριζόντια ψηφοφορία: Οριζόντια ψηφοφορία -Ο λαϊκισμός ΔΗΚΟ-ΕΔΕΚ δεν έχει όρια
[7] Μια ενδιαφέρουσα περιγραφή των όρων από τον Καρλ Μαρξ το 1843, στο A Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Right, Introduction: «Ενώ το πρόβλημα στην Γαλλία και Αγγλία είναι: Η Πολιτική Οικονομία, ή η εξουσία της κοινωνίας πάνω στον πλούτο, στην Γερμανία είναι: Εθνική Οικονομία, ή η κυριαρχία της ατομικής ιδιοκτησίας πάνω στην εθνικότητα»
Δες επίσης για περισσότερα το άρθρο «Η Βιώσιμη Λύση στον Αστερισμό της Συνταγματικής Λιτότητας» στο υποκεφάλαιο «1.2 Εμπόδια στο Δημοκρατικό Έλεγχο της Λιτότητας – από την επιστήμη«
anatropimag.wordpress.com 